Yãk-y n kẽng y sẽn tarã nengẽ

Ghana(folk music)

Soolge Wikipedia
music of Ghana
music by country or region, music genre
Subclass ofmusic of West Africa Tekre
Facet ofculture of Ghana Tekre
CountryGhana Tekre

Għana (/ˈɑːnə/ AH-nə) yaa malti nebã kibs buud a ye. Yaa sɩd tɩ gom-biig a ye yaa "gõon-n-taase". Pipi wã yaa arzɛk, arzɛk la arzɛk; a yiib-n-soabã yaa yɩɩl, yɩɩl, la yɩɩl sẽn yaa yɩɩl sẽn pa yɩlemdã. Yaa ne b sẽn tõe n welg-a n lebg sɛb sẽn yaa sɛb la sɛb sẽn pa sɛb ye. Gomdã yita Arab Gena bɩ Ghina غنى/غناء sẽn dat n yeel tɩ arzɛk bɩ yɩɩl/ yɩɩl/ goam, la b taab. Yaa woto la m segd n maane .[1]

Yɩɩn-gʋlsd sẽn be zĩ-kãngã pʋgẽ wã, b boond-a lame t'a "Għannej" (tõnd sẽn dat n yeel tɩ yɩɩn-gʋlgã).

Yaa ne noor tɩ pa yɩ sõma ye

[tekre | teke sidgem]

A sẽn da be tẽngã pʋgẽ wã, a ra yaa rao ne pag fãa n getẽ tɩ b pa segd n maan bũmb a to ye. Yaa ne tigissã sẽn pa yɩll n wilg tɩ yɩɩlã tara yõod wʋsg ne Malt nebã vɩɩmã. A għana sɩngrẽ wã yaa tẽn-gãong rãmbã sẽn sɩng ne tẽn-gãongã. Ciantar (2000), a sẽn gʋls a sebr ning sẽn boond tɩ "Bars to the Stage" pʋgẽ, b sõsa ne tẽn-zẽms la Malt bãngdb wʋsg sẽn yeel tɩ b ra yetame tɩ "tõnd sẽn yaa tẽn-kɩtbã vɩɩm sẽn yaa pɛlɛ", la "tẽngã sẽn pa tar bũmb ning sẽn kɩt tɩ b vɩ zĩigã" to-to. A Ciantar yeelame tɩ a għana yẽgã bee Malt nebã vɩɩm manesem pʋgẽ, tɩ b fãa lebg taab yʋy. Wala makre, karen-biiga, Aquilina (1931), sẽn wilg tɩ b gomd woto wã wilgda nebã ne a għana sẽn be ne taab to-to wã:

Yaa noog wʋsgo, d sã n wʋmd gom-biis sẽn be tẽn-zẽng la sẽn pa beẽ wã sẽn be d tẽn-kɩtgã tãensã sʋka, wĩntoog sẽn be wĩntoogã pʋgẽ, tɩ b gãnegd bẽedã tomat tɩɩsã sʋka, n sãam yʋngo sĩndgã. A yɩɩl n na n kɩtame t'a sũurã puk n puk ye! aantar yetame tɩ yɩɩl-kãensã wilgda Maltẽ wã bẽnd la b sɛbã yẽgre, tɩ "Dun" Karm Psaila sẽn yaa Malte tẽnga seb-gʋlsdã me deegd rẽ. A Psaila sẽn gʋls sõsg sẽn gomd Maltẽ wã yɩɩl sɩngrẽ wã pʋgẽ, a leb n wilgame tɩ yaa sẽn pa tõe n maan bũmb ninsã la nebã sẽn dat n maan bũmb ningã.

Karen-biis a yiibã, a Aquilina ne a Psaila, yeelame tɩ b bee tẽn-kãng sẽn pa tar pãng wã pʋgẽ:

... yaa ne sũ-sãangã. ned tõe n kelgda għana yɩɩl, a sã n wa naag ne gilga, bɩ a sã n da wa ne karẽng, la pagb sẽn yɩɩl-b koom-koglgã pʋga, la b sã n wa maand kibs wa Lapsi (Wẽnnaam sẽn kiidã daarã). Kom-bɩɩsã ra yɩɩnda a għana nonglem yɩɩl ne b sẽn be zĩig ning b sẽn pa tõe n yã wã, bɩ b sẽn be so-koɛɛgã pʋgẽ, wall b sẽn be b roogẽ wakat ning b sẽn tʋmd tʋʋm wakatẽ, baa b sẽn be bar-rãmb wala "Viva iz-zejza".

The għajn tal-ħasselin at Msida

Msida Għana ra yaa sor n na n dɩk wakat n na n maan yɩɩg n tɩ maan zak tʋʋmde. Sẽn yɩɩd fãa, pagbã sẽn yɩɩl b roog zugu, wall b sẽn da zãad b toogã, n boondẽ t'a għajn tal-ħasselin ("tʋʋm-tʋʋm-tʋmdbã kibsã") n da maand għana. B ra maanda ko-koglg sẽn yaa zĩig sẽn yaa toor-toorã n gũbg tẽn-kãng. Wala buud toor-toorã, rao wã ra yaa tʋm-tʋmdba, la pagbã ra maanda b zakã sõngr. Pagbã ra gomda ne taab yɩɩl sẽn yaa sõma. B ra maanda b tʋʋmã n pa tar sẽk ye. B sã n wa kos b futã, b ra gãda a to wã n kõ-a-la a sẽn yaa Malte roogã roog sẽn yaa yɩlemdã. D sã n be roog a ye zugẽ, d tõe n yãame, la d tõe n yɩɩne. Woto yĩnga, sẽn yaa tɩlae wã, b ra tara tẽn-tẽng sẽn yaa bĩngdẽ, tɩ b ra getẽ tɩ yaa tẽn-tẽnga sẽn yaa bẽngdẽ wã, tɩ pagb ra kẽeda ne b sẽn pa tũud-b ye.

Yaa ne noor

[tekre | teke sidgem]

Yaa buud a tãab n be: fil-Għoli, tal-Fatt la Spirtu Pront. Yaa a sẽn da boond tɩ a sẽn boond tɩ a yaa a sẽn boond t'a yaa a sẽn da nong a sẽn boond a yʋʋr tɩ a yaa Burmla. B sẽn na n yɩɩl yɩɩl sẽn boond tɩ Bormliża wã, b segd n maana yɩɩl sẽn yaa sõma n pa tõe n kẽ falseto wã pʋgẽ ye. Yaa b sẽn da nong n yɩɩl ne pagb n yaool n pa mi b sẽn na n yɩɩl n kõ-ba. Yaa sɩd tɩ a maana woto. B sẽn maand yɩɩl-kãnga, b gomda bũmb sẽn yaa sõma ne tẽngã nebã, yɛl sẽn maan-b la b sẽn maan-bã yelle. A Spirtu pront lebgda woto: "tũud sẽn yaa tao-tao", la a yita "tũudu" sẽn pa yɩll ne b sẽn boond tɩ yɩɩlã pʋgẽ. A taab yaa: bil-Qasma la Makjetta.

Spirtu Pront

[tekre | teke sidgem]

Spirtu Pront tigissã sasa, b lagemda għannejja (dãmb sẽn yɩɩldã) a yiib bɩ a yiib n kẽes b toog yɩɩlã pʋgẽ, n wilg b bãngrã sẽn yaa to-to ne yɛl wʋsg sẽn kẽed ne taabã wɛɛngẽ, la b sẽn mi Malt buud-gomdã sõma. Yaa wakat sẽn na n kaoos wakat sẽn na ta lɛɛr a ye, la yaa wakat sẽn na yɩl tɩ ned fãa maan yɩɩl sõma. A għannejja wã yaa Malt buud-gomdã seb-gʋlsdb sẽn vɩ-bã, n yɩɩnd ne b sẽn gomd ne b sũy fãa, la b sẽn maand yɩɩl ne b sẽn pa tar pãng ye. B sẽn da maand yɩɩl-n-tɩrsã, b sẽn da maandã, b ra rɩkda Arabi wã sẽn tar pãng n paasã n kõt-b-la pãnga. Baa ne a sẽn yaa bũmb sẽn pa tar yõod wʋsg ne nebã, a pa yɩ bũmb ning sẽn pakd nebã ye.[2]

Sẽn na n wa sɩng tigissã, a għannejja segd n zĩnda a tʋʋmdã pʋgẽ wakat fãa, la yɩɩl-gʋlsda pa tõe n kẽ-a ye. Yaa ne gom-bi-bãmb n sɩng gom-biis nins sẽn wilgd ned ning sẽn na n zĩnd tigsgã pʋgẽ wã. Sõng-kãngã yaa sor n na n sõng-b tɩ b tõog n tõog n tõog b mens n tõog n zab ne taaba, la yaa sẽn pa kaoos la b tũnug ne-a n bãng b sẽn na n maan bũmb ninsã. Rẽ poore, b sɩngame n sõsda ne b tẽed-n-taas yellã zugu. Yaa b sẽn na n deng n yãk rẽ, wall b na n yãka rẽ tɩ yɩ sõma, wa b sẽn na yɩl n sõs ne ned a ye. A Għana pa tũnugd ne yɩɩl-gʋlsdb sẽn pa zemsd b toorẽ noore, wall b sẽn pa wʋmd b toor-toor ye.Yɩɩllã pʋgẽ, b gomda yɛl sẽn yaa to-to wã yelle, baa b sã n gomd ne yam-yãkrã. B tõe n yɩɩ ned mengã waoogr, tags-kãsems sẽn wilgd tɩ yaa sõma bɩ pa sõma (Fsadni, 1993). Sẽn yɩɩl-bã segd n wilga b sẽn mi bũmb ning b sẽn yetã, la b tũ ne bũmb kẽer sẽn yaa tɩlae ne-b tɩ b maan yɩɩlã. Wala makre, b segd n goma b sẽn pa maand b sẽn dat n maan bũmb ningã yelle, b segdame n yeel tɩ b gʋlsda gom-biis a 8, a 7, a 8, a 7 wã, la yɩɩl-gʋlsdb segd n goma goam sẽn tar pãng wʋsgo. Pa buud-gomd ning b sẽn gomd wakat fãa wã ye. A tũnugda ne yam-yãkr la a sẽn tar pãng wʋsg n maand a woto, la a rɩkda Malte gom-biis wʋsg la a gom-bi-bũn wʋsg n dɩk b togs-n-taare. Malt buud-gomdã yaa buud-gomd sẽn pa sɩng n be rũndã-rũndã, la a sã n mak ne Anglais-dã, a pa tar sõn-vɩɩs wʋsg bɩ sõn-dãmb wʋsg ye. Sẽn yɩɩd fãa, yʋʋm kobs-gĩnd pʋsẽ, Malt nebã ra tara sɛb wʋsg sẽn tar taab n tõe n wilg-b tɩ b yaa ãnda. Wakat ninga, ne sẽn yaa to-to wã, goam nins b sẽn gomdã yaa b sẽn pa mi b mens sõma ye. Sẽn paase, b sẽn maand woto wã kɩtame tɩ b pa le tõe n maan b toor ye. Sẽn yɩɩd fãa, b na n maana b sẽn datã n wilg tɩ b sẽn yetã yaa tɩ b na n zaba, la b pa rat n maan bũmb sẽn sãam b sũuri.

B yɩɩla ne gitaar a tãabo, tɩ b sẽn boond tɩ tonikã yaa sẽn yaa to-to ne Zĩ-Wedẽ wã. Woto kɩtame tɩ b wʋmd a għana sẽn pa wõnd b sẽn nongã, tɩ pa yit Eastern ye, la pa yit Western ye. B sẽn yɩɩl yɩɩl sʋka, b kõ-a lame wakat n na n leok a bɛɛbã sẽn yeelã, la a prim (paalgã) gilgã meebda yɩɩl sẽn yaa sigl-n-taag sẽn yit a għana wã pʋgẽ. A A A Gyana gita wã yaa sẽn dɩkd a sẽn boond tɩ Spaansã gita wã n naan yɩ a Marcia Herndon sẽn yeel tɩ:

yaa ne sũ-sãangã b sẽn boond tɩ "tũudã" yaa instrument sẽn yaa minim sẽn tar metall la b sẽn wẽed n wẽed n dat n maan bũmbã, metall la sẽn yaa toor-toorã. A sã n yaa wa a sẽn yaa to-to wã, a yaa wa a yaa to-kãseng a yiib bal n yaa toor ne a sẽn yaa a to wã. A sã n yaa a yembr, a sãnda sãnda yaa bilf n yɩɩd instrument nins sẽn naag ne-a wã. Woto ne b sẽn maand to-to wã wilgdame tɩ yaa kiitar lagem-n-taar a ye n be Malta, la a sẽn da kolg n sa zĩig a to Mediterane wã. B sã n wa yɩɩl gilg-n-taarã, b sã n wa pukd-a bɩ b pa pukd-ba.

D sēn maan būmb ning

[tekre | teke sidgem]

A spirtu pront wakate, "prima" sɩngda n maand b sẽn yãkd bũmb ning sẽn kɩtd tɩ b maand b sẽn datã n maan b sẽn dat n maan bũmb ningã. B boondã tɩ prejamã. Yaa sẽn pa nong-b bal n nong-b ye, la yaa Malt nebã fãa sẽn mi-b sõma, b sẽn pa be a Zeova Kaset rãmbã sʋkã. A sɩngda ne gom-bi-kãsems sẽn wilgd b sẽn na n maan to-to wã. A sẽn wa n na n maan a sẽn na n maan bũmb n pa tõe n maan bũmbã, a naagda a taabã n na n yɩɩnd a sẽn na yɩl n tõog n tõog n yɩɩl sõma. Sõng-kãngã sẽn sɩng ne sõs-kãngã wã tʋʋmd yaa n wilg tɩ yaa sõma tɩ b sõs ne taab n paas n paas b sẽn na n wa n wa n maan to-to. Tõnd sã n yaa sõma, d tõe n paama sũ-noog n yɩɩl sõma. Sẽn yɩɩd fãa, b sã n dat n paas 'La' (akkumpanjament fuq il-La), b na n deng n deng n paas 'E A d g b' la b ningd-a-la a yiib-n-soabã, b na n yɩɩg-a-a-ta-biiga n paas a tãab-n-ta-soaba, sã n pa tũ ne a sẽn be tẽng zug wã: 'E F# B e g# c#'. A Ciantar (1997) wilgame tɩ yɩɩr-kãensã sẽn yaa sõma wã yaa "b sẽn yaa sõma wʋsgo, la b sẽn tar basse sẽn pa sõma". Woto kɩtame tɩ b tõog n tõog n sõng-b tɩ b tõog tɩ b tõogd n tall b toor-toor n tõog n tõogd n tõog n tall b mens n tall b meng n tall b sẽn da yaa kãsmã. Sẽn sɩng ne gom-zugã pʋgẽ, b naan n maana sõor sẽn yaa sõma la sẽn yaa sõma. Sẽn paase, b leb n leoka gom-zug a yiib-n-soabã pʋgẽ, tɩ Ghanajja wã ne a taoor-lʋɩtgã me leoke. Wala makre, b sẽn tũnugd ne sigopã la b sẽn maand yɩɩl sẽn sigd n sigdẽ wã wʋsg yaa yɩɩl ning b sẽn boond tɩ spirtu prontã la instrumental solo wã sẽn naan yɩlẽ n paasã.

Yaa a Zeova Kaset rãmbã n na n sõng-b tɩ b bãngẽ

[tekre | teke sidgem]
Monument to Mikiel Abela il-Bambinu in Żejtun

Sebtiise

[tekre | teke sidgem]
  1. http://melitensiawth.com/incoming/Index/Scientia%20(Malta)/Scientia.%2022(1956)2(Apr.-Jun.)/03.pdf
  2. http://melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara.%2001(1978)1=1/07s.pdf
  3. https://web.archive.org/web/20161217233408/http://www.bdlbooks.com/maltese-folklore/2285-imriezaq-ta-mohhi-ghana-ta-frans-baldacchino-il-budaj.html
  4. http://melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara.%2005(1997)4=21/05s.pdf

Zems-n-taase

[tekre | teke sidgem]
  • B sẽn yi barẽ wã n wa n be reemẽ wã

[[Category:]]